Τοπωνυμικές Περιπλανήσεις

Η Κρήτη είναι το μεγαλύτερο νησί της Ελλάδας και ένα από τα σημαντικότερα πολιτισμικά κέντρα της Μεσογείου. Το όνομα της,  που είναι συνυφασμένο με την ελληνική ιστορία και το μινωικό πολιτισμό, είναι ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα με πολλές ετυμολογικέςερμηνείες.  Κατά μία εκδοχή  προέρχεται από τους μυθικούς Κουρήτες, που θεωρούνται οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού,  κατά μία άλλη από  το όνομα της νύμφηςΚρήτης, κόρης του Δευκαλίωνα και μητέρα της Πασιφάης, ενώ υπάρχει και η εκδοχή που το συνδέει με το γιό του Δία, το μυθικόΚρήτα. Εκτός από τις προαναφερθέντες ερμηνείεςυπάρχουν και αυτές που υποστηρίζουν ότι προέρχεται από τις λέξεις «Κραταιός» και «Κρητίς»,  νοηματοδοτώντας με τη πρώτη την κυριαρχία  του μινωικού πολιτισμού και με τη δεύτερη τα ασβεστολιθικά - κρητιδικά πετρώματατου νησιού.

Όμως το νησί κατά τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας δε συναντάται μόνο με το όνομα Κρήτη,αλλά και με πολλά άλλα ονόματα, κάποια εκ των οποίων διαφοροποιούνται  σημαντικά από τη σημερινή του μορφή. Έτσι σε αρχαία συριακά κείμενα του 18^ου  π.Χ. αι.συναντάται ως «Kaptara», στα Λουβιακά ως «Kursatta» και στα ιερογλυφικά της Αιγύπτου ως «Keftiu». Στον ελλαδικό χώρο, το όνομα εμφανίζεται για πρώτη φορά το 14^ο π.Χ. αι.σε γραμμική γραφή Β΄ μετο εθνωνύμιο«ke-re-te», ενώ με τη σημερινή του μορφή ως «Κρήτη»,εμφανίζεται για πρώτη φορά τον 8^ο π.Χ. αι.στην Οδύσσεια του Ομήρου.Μεταγενέστερα, στα Λατινικά της ρωμαϊκής περιόδου το νησί αναφέρεται ως «Creta» και «Krete», κατά τη διάρκεια της  αραβοκρατίαςως «Rabḍal-Ḫandaq»και κατά την ενετική περίοδο σαν «Candia»,το οποίο αποτελούσε παράλληλα και το όνομα της πόλης του Ηρακλείου.Τέλος η λέξη Γκιρίτ ( كريد ), που ήταν η ονομασία του νησιού κατά την οθωμανική περίοδο, με την απελευθέρωση,αντικαταστήθηκε από το«Κρήτη» το οποίο αποτελεί μέχρι και σήμερα το επίσημο όνομα της μεγαλονήσου.

 Από πού όμως προέρχεται πραγματικά το όνομα «Κρήτη» ; Παρότι όπως προαναφέρθηκε υπάρχουν αρκετές  θεωρίες για τη προέλευση του, καμία από αυτές δεν είναι τεκμηριωμένη και ευρέως αποδεκτή. Ωστόσο,  μια ενδιαφέρουσα απάντηση σχετικά με το παραπάνω ερώτημα, δίνει η ετυμολογική εκδοχή του Νικόλαου Σταυράκη. Ο  Σταυράκης στο σύγγραμματου «Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης» που εκδόθηκε το1890,υποστηρίζει ότι το όνομα «Κρήτη» προέρχεται από το εξωνύμιο «Karat», το οποίο χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Φοίνικες για την Κνωσό (Εικ. 1). Ένα εξωνύμιοπου σχετίζεται με τη λέξη «Κέρατος», που ήταν το προγενέστερο όνομα της Κνωσούκαι πιθανότατα με τη λέξη «ke-re-te»που σήμαινεΚρήτες. Η ομοιότητα της μυκηναϊκής λέξης «ke-re-te», και της φοινικικής «karat», ενισχύει σημαντικά  τη συγκεκριμένηθεωρία που συνδέει το όνομα του νησιού με την αρχαία πόλη της Κνωσού.

Σε αυτή τη περίπτωση,  η μετάβαση από τις λέξεις «ke-re-te» και «karat» στο όνομα «Κρήτη» με τη σημερινή του μορφή, είναι κάτι που μπορεί να ερμηνευτεί εύκολα μέσα από διάφορους γλωσσολογικούς κανόνες. Σημαίνων ρόλο στη κατανόηση της παραπάνω γλωσσολογικής μετάβασης, έχει ο κανόνας της γραμμικής γραφής Β΄, σύμφωνα με τον οποίο τα συμφωνικά συμπλέγματα των οποίων το πρώτο μέρος είναι κλειστό σύμφωνο, όπως είναι π.χ. το /k/, αναλύονται σε δύο συλλαβές με το ίδιο φωνήεν ως συνοδίτη φθόγγο. Έτσι η λέξη ko-no-so για παράδειγμα, στη μινωική & μυκηναϊκή γλώσσα προφερόταν ως knōso. Κατά τον ίδιο τρόπο η μυκηναϊκή λέξη «ke-re-te» προφερόταν ως  kre̅te και η φοινικική «Karat» ως Krāt, οδηγώντας έτσι στην ελληνική λεκτική μορφή «Κρήτη» και στην αραβική «Krit» ( كريت).

Οι λέξεις  «ke-re-te» και «karat»όπως προαναφέρθηκε, πιθανότατα έχουν ετυμολογική σχέση με το όνομα «Κέρατος», το οποίο αποτελούσε σύμφωνα με το Στράβων  τόσο το προγενέστερο όνομα της Κνωσού, όσο και του παραρρέοντα ποταμού της. Πηγαίνοντας πιο πίσω, όλες οι παραπάνω λέξεις φαίνεται να προέρχονται από τις Πρώτο Ινδό Ευρωπαϊκές (ΠΙΕ) Ρίζες*ker-, *ḱerh-και *kar-. Έτσιμε βάση τη μεταφορική σημασία του λόφου και τηςκορυφής που εμπεριέχουν οι ρίζες αυτές, αλλά και τη παρεμφερή σημασία της αρχαίας ελληνικής λέξης «κάρα» που σημαίνει κεφάλι & λόφος,τα ονόματα«Κέρατος» και «Karat»μπορεί να συνδέονται νοηματικά: α) μετο τοπωνύμιο «Κεφάλα» του λόφου στον οποίο ήταν κτισμένη η Κνωσός, β) με το σχήμα του όρους Γιούχτα το οποίο μοιάζει με κεφάλι, γ) με το γεμάτο κορυφές ορεινό τοπίο της Κρήτης.Παράλληλαόμως οι ΠΙΕ ρίζες *ker-και *kar-έχουν τις κυριολεκτικές σημασίες του «κέρατου» και  του «κερασφόρου κεφαλιού» και επιπλέον συναντώνται σε αρκετά ονόματα κρητικών ποταμών. Κάτι που πιθανώς συνδέει το όνομα «Κέρατος» με τον πρωταγωνιστικό ρόλο που φαίνεται να είχαν τα κέρατα και το υδάτινο στοιχείοως θρησκευτικά σύμβολα στο μινωικό πολιτισμό.

Παρότι η σύνδεση του αρχαίου τοπωνύμιου «Κέρατος» με το σύγχρονο τοπωνύμιο «Κεφάλα», αλλά και με τιςέννοιες του βουνού και της κορυφής δεν μπορεί να αποκλειστεί,  η ύπαρξη στη Κρήτη αρκετώνυδρωνυμίων που εμπεριέχουν θεματικά στοιχεία των λέξεων  «κέρατο» και «ταύρος»,υποδεικνύει ότι το όνομα «Κέρατος»,το πιθανότερο είναι να προέρχεται από τον παραλληλισμό των κεράτων με το υδάτινο στοιχείο. Κάτι που επιβεβαιώνεται από τα ονόματα των κρητικών ποταμών:Καρτερού, Κέρατου, Κερίτη, Κερατοκαμπίτη και Ταυρωνίτηαλλά και από τα υδρωνύμιαΊταυρηΑμαρίου και Ίταυρη Αγίου Βασιλείου.Μάλιστα η τοπωνυμική σύζευξη κεράτων – υδάτων, συναντάτε και σε αρκετάυδρωνύμια εκτός νησιού, όπως είναι για παράδειγμα αυτότου ποταμούΤαυρωπούαλλά και τουΚεράτιου κόλπου. Συνεπώς με κάποια σχετική βεβαιότητα μπορούμε να πούμε ότι το αρχαίο όνομα «Κέρατος»εμπεριέχει ως σημασία τοσυμβολισμό του νερού διαμέσου των κεράτων και δόθηκε στη Κνωσό από το ποταμό της και όχι το αντίστροφο.

Η απεικόνιση των ποταμών ως κερασφόρων μειξογενήόντων, όπως συνέβαινε για παράδειγμα στην αρχαιότητα με τους ποταμούς Αχελώο και Άραχθο, υποδήλωνε πάντα θεϊκή υπόσταση (Εικ. 2).Ως εκ τούτου, το περιγραφικό επίθετο «Κέρατος» υποδεικνύει ότι και ο ομώνυμος ποταμός της Κνωσού, πρέπει να συσχετιζόταν με κάποιακερασφόρα ποτάμια θεότητα. Σε αυτή τη περίπτωση η ύπαρξη στην Αργολίδα του ιερού ποταμού «Αστερίων», το όνομα του οποίουταυτίζεται με το Μινώταυρο, αλλάκαι δύο ιερών ποταμών στην ελληνόφωνη Ιταλία με το όνομα «Metauros»,καθιστούν πιθανό το ενδεχόμενο ο μυθικόςΜινώταυρος να απεικόνιζε το θεο-ποταμόΚέρατοκαι ο λαβύρινθος την ατέρμονη υδάτινη διαδρομή του (Εικ. 3).

Σε αυτό το σημείο έχει ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι ο Αστερίων ως θεϊκός ποταμός ήταν συνυφασμένος στην αρχαιότητα με διάφορες τελετουργίες ενηλικίωσης, που στην ιστορική ορολογία  είναι γνωστές ως «διαβατήριες τελετές».  Αυτές περιλάμβαναν μεταξύ άλλων το τελετουργικό κούρεμα των νέων και την εναπόθεση των κουρεμένων βοστρύχων τους, ως τάματα, στα νερά των ιερών ποταμών. Κάτι που πιθανώς συνέβαινε και με το ποταμό Κέρατο της Κνωσού, με τον οποίο υποθέτουμε ότι συνδεόταν δογματικά. Οι διαβατήριες αυτές τελετές  ονομαζόταν θησηίς, γιατί πίστευαν ότι τις είχε εφαρμόσει για πρώτη φορά ο Θησέας.

Σύμφωνα με το καθηγητή αρχαιολογίας Χρήστο Ντούμα,οι τελετουργικές κουρέςπρέπει να εμπνεύστηκαν σε κάποια φάση της πολιτιστικής εξέλιξης του ανθρώπου για να υποκαταστήσουν τις τελετουργικές ανθρωποθυσίες. Αυτό είναι κάτι που υποδεικνύει ότι ο μύθος θανάτωσης του Μινώταυρου, μπορεί να συμβολίζει αλληγορικά το τέλος της πρακτικής των ανθρωποθυσιών.Δηλαδή τη πολιτισμική μεταστροφή από το βάρβαρο έθιμο των ανθρωποθυσιών, προς επίκληση γονιμότητας και ευζωίας,  στην εκπολιτισμένη  τελετουργική κουρά και προσφορά των μαλλιώναντί του θυσιαζόμενου.

Συνεπώς, το όνομα "Κρήτη" ως βαθύτερο νόημα,ίσως να αντανακλά τη ζωτική σημασία πουφαίνεται να είχε το νερό για τους προϊστορικούς κατοίκους του νησιού. Ζωτική σημασία που ήταν η αιτία το υδάτινο στοιχείο στα πλαίσια της μινωικής θρησκείας, να φορτιστεί με ιερότητα και να συνδεθεί με διάφορες τελετουργίες, δοξασίες και παραλληλισμούς. Ένας από αυτούς τους παραλληλισμούς, ο σημαντικότερος θα μπορούσαμε να πούμε, ήταν η σύζευξη του νερού με τους ταύρους και τα κέρατα, σε ένα ιερό σύμπλοκο που συμβόλιζε τη δύναμη, τη γονιμότητα και την ευζωία. Από τη σύζευξη αυτή πήραν τα ονόματα τους αρκετά ποτάμια του νησιού, μεταξύ των οποίων και ο «Κέρατος», ο οποίος με τη σειρά του έδωσε το όνομα του στη πόλη «Κέρατο» τη μετέπειτα Κνωσό.  Στη συνέχεια μέσω της φοινικικής επιρροής στη λεκάνη της Μεσογείου, η φοινικική λέξη «Karat» που αντιστοιχούσε στη πόληΚέρατο (Κνωσό) κατέληξε να αποτελέσει το όνομα ολόκληρου του νησιού. 

Συνοψίζοντας το όνομα Κρήτη  παραμένει ένα ανοιχτό ζήτημα με πολλές πιθανές ετυμολογικές ερμηνείες. Αν και πολλές θεωρίες έχουν προταθεί για τη προέλευση του, καμία από αυτές δεν έχει γίνει ευρέως αποδεχτή έως σήμερα. Ωστόσο, η θεωρεία που προτείνει την προέλευση του ονόματος «Κρήτη» από τη φοινικική λέξη «Karat»,  που αντιστοιχούσε στη Κνωσό,φαίνεται να έχει λογική βάση και αξιόπιστα επιχειρήματα. Κάτι που τηκαθιστά (σύμφωνα με την άποψη του γράφοντα) την πιθανότερη ετυμολογική εκδοχή σχετικά με την προέλευση του ονόματος της μεγαλονήσου, αλλά και μία ικανοποιητική ερμηνεία  πολλών  μύθων και αδιευκρίνιστων πτυχών της κρητικής ιστορίας.